Nhắc đến tác phẩm Rừng Xà Nu, chắc hẳn chúng ta ai cũng biết rằng đây là một sáng tạo nghệ thuật đặc sắc của Nguyễn Trung Thành. Nhắc đến cây xà nu, ta lại nhớ ngay đến biểu tượng cho cuộc sống và phẩm chất của dân làng Xô Man. Tuy nhiên, chúng ta ít được nghe về cây xà nu trong các tài liệu và ít ai hiểu rõ về cây này. Vậy cây xà nu là gì? Chúng có đặc điểm gì? Chúng ta hãy cùng tìm hiểu chi tiết về cây xà nu trong bài viết sau đây.
Tìm hiểu cây xà nu
Cây xà nu là cây gì?
Thật ra, tên gọi làng Xô Man và cây xà nu trong truyện ngắn Rừng xà nu đều là những hình ảnh do tác giả Nguyễn Trung Thành tưởng tượng ra, chứ không có trong thực tế. Theo nhiều thông tin cho biết, làng Xô Man ngoài đời thực là làng của người Giẻ Triêng (Giẻ Chiêng). Ngôi làng này có tên là Xốp Nghét, thuộc xã Xốp, huyện Đắk Glei, tỉnh Kon Tum hiện nay.
Còn cây xà nu còn được biết đến là cây thông 3 lá. Cây thông có hai loại, thông 3 lá và thông 2 lá. Thông hai lá chính là loại thông được trích chất nhựa. Mỗi cây thông ba lá có thể cung cấp 6 kg nhựa mỗi năm. Từ nhựa thông, người ta có thể làm ra colophan, còn gọi là tùng hương và dầu thông. Loại dầu này thường được sử dụng để quang nón cho bóng.
Đặc điểm cây xà nu
Cây xà nu là loại cây gỗ lớn, cao từ 30-40m, thân tròn thẳng, với vỏ màu nâu xám, có rãnh sâu chạy dọc. Mặc dù nhựa ít, nhưng cây có mùi hắc. Lá cây thường có màu xanh ngọc, hình dạng hình kim và cứng. Thường cây có lá dài khoảng 20-25 cm và thường đính 3 lá trên một đầu cành ngắn.
Đầu cành ngắn thường có lá dài khoảng 1,5 cm, đính cách vòng xoắn ốc trên cành lớn. Tán cây có hình trứng rộng.
Nón cây có hình trứng, một nón chín và chuyển thành gỗ trong vòng 2 năm. Mỗi nón thường có kích thước cao khoảng 5-9 cm, rộng 4-5 cm. Cuống lá thường cong, có chiều dài 1,5 cm.
Lá bắc thường không phát triển, lá noãn phát triển thành vảy. Mỗi vảy chứa 2 hạt, hạt thông có cánh. Mặt vảy có hình thoi và có gờ ngang nổi rõ, cũng như rốn vảy hơi lồi ra.
Xà nu là cây gì – Tìm hiểu về xà nu
Nhựa của cây rất ít, thông ba lá chủ yếu được dùng để lấy gỗ vì gỗ của cây nhẹ. Ngày xưa, thông ba lá thường được dùng làm vỏ thùng đạn. Đa phần dân tộc ở các vùng núi Tây Nguyên chỉ khai thác nhựa của cây để làm nguồn ánh sáng. Họ thu lấy mảnh nhựa, đốt để làm đèn. Và điều đó lý giải vì sao da người Giẻ Triêng luôn có mùi khói.
Những người đến làng Xô Man miêu tả rằng sau một đêm ở làng, khi tỉnh dậy, họ sẽ thấy lỗ mũi, vành tai, các nếp nhăn, các khuất tất… đều bám đầy muội nhựa thông. Họ còn cho biết, ở đây, các dân tộc thiểu số không sử dụng gỗ cây xà nu để làm nhà hoặc chế biến củi. Không chỉ vậy, người ta gọi loại thông ba lá này là xà nu và nó lại gọi là loong rúh kia. Điều này làm nhiều người mới đến cảm thấy lạ và không hiểu đó là cây gì. Như vậy có thể nhận định ngay cả tên gọi xà nu cũng là của nhà văn khai sinh cho nó…
Nơi phân bố chủ yếu của cây xà nu
Cây thông ba lá thích hợp với đất tốt và khí hậu mát, có nhiều sương mù. Cây thường mọc ở độ cao trên 900m. Trên thế giới, thông ba lá phân bố ở Ấn Độ (Assam), Nam Trung Quốc (Vân Nam, Tây Tạng, Tứ Xuyên) và các nước trong khu vực Đông Nam Á.
Thông ba lá cũng là loại cây trồng quan trọng ở nhiều nơi khác trên thế giới, như miền nam châu Phi và Nam Mỹ. Ở Việt Nam, 90% diện tích thông ba lá được tìm thấy ở cao nguyên Langbian. Cây mọc ở độ cao từ 1.000 đến 1.800m. Tuy nhiên, loài thông này cũng có thể mọc ở độ cao thấp hơn từ 800 đến 1.000m trên cao nguyên Di Linh.
Loại thông ba lá được xem là loài thông có diện tích lớn nhất hiện nay tại Việt Nam. Thông ba lá chủ yếu được phát hiện ở các tỉnh như Hà Giang, Sơn La, Gia Lai…
Cách trồng và chăm sóc thông ba lá
Chọn hạt giống
Cây giống mẹ nên lấy giống từ rừng giống hoặc vườn giống có xuất xứ từ Lâm Đồng. Cây giống mẹ phát triển từ hạt có thể lấy từ cây trưởng thành 20 tuổi trở lên. Cây giống mẹ phát triển từ cây ghép có thể lấy hạt sau khi cây được 7 năm tuổi. Để cây có thể phát triển tốt, cần chọn giống ở nơi uy tín, có giấy chứng nhận chất lượng hạt giống xà nu.
Theo dân tộc ở vùng núi Tây Nguyên, thời gian thu hoạch quả diễn ra từ tháng 11 đến tháng 2 năm sau. Lúc này, quả đã chuyển từ màu xanh sang màu vàng nhạt hoặc màu cánh gián. Bạn cần sử dụng cù lèo và trèo lên cây để hái quả chín, không nên bẻ và chặt cành.
Quả được thu về sau đó nên để trong đống từ 2-3 ngày để chín đều, sau đó phơi trên sàn để dưới ánh nắng nhẹ trong 3-5 ngày, để tách hết hạt. Sau đó, phơi khô hạt trong nơi râm mát trong 2-3 ngày và lọc bỏ bụi và tạp chất. Hạt giống phải đảm bảo các tiêu chuẩn về chất lượng, với tỷ lệ 14-17g/1000 hạt hoặc 60000-70000 hạt/kg.
Hạt giống cây xà nu
Hạt sau khi thu hái về và chế biến, nên gieo ngay. Trước tiên, ngâm hạt vào dung dịch thuốc tím 0,1% (1g thuốc/lít nước) trong 15 phút, sau đó ráo nước. Tiếp theo, ngâm hạt trong nước ấm (40-50℃) trong 24 giờ, sau đó vớt bỏ các hạt nổi lên và rửa lại bằng nước sạch.
Sau khi đã ráo nước, hạt nên được phơi trên nia dưới ánh nắng nhẹ. Hạt sau khi đã ráo nước nên được đặt trong túi vải (mỗi túi chứa 3kg) để nơi thoáng mát. Hàng ngày, nên rửa hạt bằng nước ấm 30℃, sau đó phơi khô hạt.
Ở những nơi có nhiệt độ thấp, có thể sử dụng đèn điện để ủ hạt giúp chúng nứt mầm sau 5-7 ngày. Sau đó, gieo hạt vào bầu hoặc trồng trên luống. Nếu cần bảo quản, hạt phải được đặt trong chai, lọ hoặc thùng gỗ có chất hút ẩm và để nơi khô ráo thoáng mát với độ ẩm từ 7-8%. Tối đa là 2 năm.
Gieo hạt vào bầu (tum)
Trước khi gieo, nên tưới nước để bầu ẩm, chọc một lỗ sâu từ 0,6-0,8cm. Sau đó, cho 1-2 hạt đã nứt mầm vào lỗ và lấp kín hạt. Tiếp theo, tưới lại bằng vòi phun sương. Sử dụng rơm rạ hoặc lá thông đã được khử trùng bằng thuốc tím 0,1% để che phủ mặt bầu, và dùng cuốc đào bỏ khi hạt bắt đầu nhú lên mặt đất.
Gieo hạt trên luống
Đất trên luống nên được chuẩn bị trước với lớp đất thịt tơi xốp đã qua sàng lỗ 1cm, và trên mặt luống nên phủ một lớp cát nhỏ có độ dày từ 5-8cm. Luống trồng phải rộng 1m, dài từ 5-10m, cao từ 10-15cm, và rãnh giữa các hàng cây nên rộng từ 50-60cm. Khi hạt đã nứt mầm trên 50%, có thể gieo hạt trên luống bằng cách rải đều hạt khắp luống (1kg hạt trên 3m²).
Tương tự như việc gieo hạt vào bầu, sau khi gieo và phủ đất lên hạt giống, sau khoảng 5-7 ngày khi cây đã mọc cao khoảng 5-6cm, có thể cấy chuyển cây vào bầu.
Cấy cây mầm
Trước khi cấy, nên tưới nước để bầu đủ ẩm, thực hiện trước 1 buổi. Sử dụng que tre kích thước 5mm chọc một lỗ nhỏ sâu hơn rễ cây mầm. Sau đó, đặt cây mầm thẳng đứng vào giữa hố, tránh làm vỡ bầu. Dùng đất tơi từ bên ngoài để lấp đầy hố, và ép chặt đất xung quanh bầu. Vun thêm một ít đất để cao hơn mặt đất bình thường từ 2-3cm. Chú ý rằng hết cây đã rải vào hố, cần trồng hết trong ngày.
Sau khi trồng được 20-30 ngày, kiểm tra tỷ lệ sống và nếu tỷ lệ sống dưới 85%, cần thực hiện cấy dặm cây con theo quy định. Nếu sau vụ trồng năm sau tỷ lệ sống chưa đạt 85%, cần tiếp tục trồng thêm bằng cây con của năm trước.
Chăm sóc cây con
Mỗi ngày, nên tưới cây 2 lần vào buổi sáng và chiều mát. Trong 2 tháng đầu, nên tưới 2 lần/ngày. Trong tháng thứ 3 và 4, tưới 1 lần/ngày. Từ tháng thứ 5 đến khi cây sẵn sàng ra vườn, tưới 2 lần một tuần. Không nên tưới quá nhiều để tránh tình trạng cây bị úng. Mỗi tuần, chỉ tưới một lần phân cho cây. Ngay sau khi tưới phân, nên tưới nước lã để rửa lá.
Phòng bệnh trên cây xà nu
Để phòng trị bệnh trên cây xà nu, nên phun thuốc Basurin. Loại thuốc này dùng để tiêu diệt các loại kiến và dế gây hại.
Phun Benlat 0,2-0,5% với liều 0,3 lít/m², phun 2 tuần/lần trong tháng đầu để phòng bệnh lở cổ rễ.
Phun Boocđô 0,5-1% với liều 1 lít/4-6m², phun 2 tuần/lần để phòng trừ bệnh rơm lá.
Trị sâu bệnh cây xà nu
Thường xuyên kiểm tra và khi phát hiện có các loại động vật như chuột, chim gây hại, nên đặt bẫy để xua đuổi và bảo vệ cây phát triển tốt.
Khi cây có triệu chứng lở cổ rễ, cần ngừng tưới nước cho cây và phun thuốc Benlat 3 ngày/lần.
Khi cây bị rơm lá, cần ngừng tưới nước và sử dụng Boocđô nồng độ 1%, với liều 1 lít/4-6m², phun mỗi tuần/1 lần cho đến khi bệnh hết.
Khi phát hiện thông bị bệnh vàng còi không phát triển tốt, cần xăm bầu để tạo điều kiện thông thoáng cho bầu và tăng khả năng thấm nước. Nên bổ sung một ít mùn cho cây và rắc đều đất mùn lên mặt bầu, sau đó tưới nước để cây giữ ẩm và phát triển.
Tiêu chuẩn cây con đem trồng
Cây ươm nên được trồng khi đã đạt từ 6-8 tháng tuổi, cao khoảng 15-20cm, với cổ rễ có đường kính trên 3mm. Cây nên có sinh trưởng bình thường, cứng khỏe, lá chuyển từ màu xanh lục sang màu xanh chuối non. Cây không bị nhiễm nấm bệnh, không bị gãy, và không bị vỡ bầu. Đây là tiêu chuẩn để đảm bảo cây con phát triển tốt.
Trồng và chăm sóc rừng
Quá trình trồng và chăm sóc rừng xà nu 5 năm liên tiếp bao gồm đốn chặt toàn bộ cây bụi, dây leo và cành nhánh. Cắt nhánh và băm thành đoạn ngắn vào tháng 1 và tháng 4. Đốt và dọn sạch rừng trước mùa mưa và trước khi trồng rừng từ 1-2 tháng. Không xử lý rừng và trồng rừng ven khe suối trong phạm vi ít nhất là 10m, tính từ lòng khe suối.
Trước tiên, đào các hố kích thước 30x30x30cm. Lưu riêng lớp đất mặt và lớp đất dưới ở hai bên miệng hố, sau đó hố được hất lớp đất mặt vào và trộn đều với 50g NPK (theo tỷ lệ 5:10:3) hoặc 100g lân. Hố được lấp cao hơn mặt đất tự nhiên 2-3cm và được lấp vào trước khi trồng ít nhất là 7-15 ngày.
Cây nên được trồng vào thời điểm nắng nhẹ, râm mát hoặc khi có mưa nhỏ sẽ tốt hơn. Sử dụng cuốc để khơi hố rộng và sâu hơn bầu 1-2cm ở giữa hố. Rạch nhẹ bỏ vỏ bầu và đặt cây con thẳng đứng vào giữa hố, tránh làm vỡ bầu. Sử dụng đất tơi từ bên ngoài để lấp đầy hố và ép chặt đất xung quanh bầu. Vun cao hơn mặt đất bình thường 2-3cm. Chú ý rằng cây sau khi đã rải vào hố phải trồng hết trong ngày.
Sau khi trồng hơn 20-30 ngày, kiểm tra tỷ lệ sống, nếu dưới 85%, phải trồng thêm cây con theo quy định. Nếu tỷ lệ sống chưa đạt 85% vào vụ trồng năm sau, phải tiếp tục trồng cây con từ vụ trước.
Chăm sóc rừng xà nu trồng 5 năm liên tiếp bao gồm chăm sóc 1 lần vào mùa khô trong năm đầu tiên, bao gồm phát thực bì toàn diện và dọn cỏ xung quanh gốc. Năm thứ 2 và 3, chăm sóc mỗi năm 2 lần. Lần 1 gồm phát thực bì toàn diện, dọn cỏ hàng 1m. Vun xới quanh gốc cây bán kính 60cm vào đầu mùa mưa. Lần 2 làm như lần 1, sau đó gom và đốt sạch giữa hai hàng cây vào đầu mùa khô. Năm thứ 4 chăm sóc 2 lần, lần đầu tiên phát thực bì toàn diện. Lần này thường thực hiện vào đầu mùa mưa. Lần 2 phát thực bì toàn diện, và dọn sạch cỏ. Năm thứ 5, tiến hành phát thực bì toàn diện 1 lần, thường vào đầu mùa khô.
Bài viết về cây xà nu hay còn gọi là cây thông ba lá trên đây hy vọng giúp bạn hiểu rõ hơn về loài cây này. Đó là một loài cây gắn liền với hình ảnh mạnh mẽ và sự trường tồn.
